سه رخ: تداوم شیوه سینه اتوبیوگرافی پناهی با محور احترام به زن

دو فیلمساز برجسته  که آثار آنها در رقابت های هفتاد ویکمین جشنواره فیلم کن شرکت داشت از حضور در این جشنواره محروم بودند. کیریل سِرِبرِنیکُف کارگردان تآتر و سینمای روس و فیلمساز ایرانی جعفر پناهی. این هر دو توسط دولت های خود حق خروج از کشورهایشان را ندارند. جشنواره کن تلاش بسیار نمود تا ترتیب حضور آن ها در فستیوال میسر شود. در مورد پناهی حتی از دولت فرانسه نیز درخواست کمک شد، اما هیچ گشایشی پیش نیامد.

سِرِبرِنیکُف که فیلم «تابستان» او در بخش مسابقه شرکت داشت از ماه اگوست گذشته در حبس خانگی به سر می برد. وی که مدیر مرکز گوگول یک واحد پیشرو تآتر مسکو بوده است از سوی مقامات روسیه متهم به سوء استفاده مالی به میزان ۶۸ میلیون روبل (معادل ۷۹۰۰۰۰ پاوند) از بودجه دولتی شده است.

بسیاری از بازیگران و کارگردانان سرآمد روس به پشتیبانی از سِرِبرِنیکُف پرداخته و اعلام داشته اند که اتهامات علیه او صرفا برای ساکت کردن هرگونه انتقاد و اعتراض به مقامات روس است. آکادمی فیلم اروپا خواستار رفع ممنوعیت و حبس خانگی وی شده است. سِرِبرِنیکُف در گذشته از اقدامات مختلف کرملین از جمله الحاق کریمه و ارعاب جامعه همجنس گرای روسیه انتقاد کرده بود.

جعفر پناهی که فیلم بادکنک سفید او در ۱۹۹۵ برنده نخل طلایی کن شد نیز از سال ۲۰۱۰ از خروج از ایران ممنوع شده است.

فیلم «سه رخ» او که امسال در بخش مسابقه شرکت داشت به طور مشترک با فیلم « شادمان مثل لازارو»  ساخته آلیس رورواچر برنده بهترین فیلمنامه امسال شد. پناهی فیلمنامه سه رخ را با نادر ساعی ور نوشته است.

سه رخ تداوم شیوه سینه اتوبیوگرافی پناهی است که محور آن احترام به زن است. شبه واقعیت در ترکیبی از استعاره ها زبان فیلمسازی می شود که نمی تواند از آنچه در حول و حوش او می گذرد دیده برگیرد. اما پناهی این زبان را نه در قالب شعارهای سیاسی که با رمز و کنایتی که سینمای ایران و تماشاگران جهانی با آن خو گرفته اند به کار می گیرد. سه رخ داستان سه هنرپیشه در سه مرحله مختلف از زندگی هایشان در ایران است.  یک بازیگر واقعی (بهناز جعفری) با دیدن ویدیوی یک دختر بازیگر شهرستانی که تحت فشار خانواده ملزم به ترک دانشکده هنر تهران است، کار بازیگری خود را رها می کند، به سراغ جعفر پناهی می رود و از او می خواهد تا به اتفاق برای کمک به این بازیگر جوان به شهر او و سراغ خانواده اش بروند. پیچش های فیلم پس از ورود آن ها به این شهرستان و دیدار اقوام و آشنایان دختر آغاز می شود.

جعفر پناهی کار جدی خود را با دستیاری عباس کیارستمی در «زیر درختان زیتون» آغاز کرد. فیلم های نخستین بعدی، بادکنک سفید و آینه روایاتی ساده از مردمانی ساده در هیاهوی پرخروش کوچه و خیابان بودند.  نقطه عطف آثار پناهی فیلم دایره (سال ۲۰۰۰) بود. موضوع اصلی فیلم انتقاد از نحوه رفتار با زن در جامعه ایران بود. طلای سرخ (۲۰۰۳) که سناریوی آن با همراهی عباس کیارستمی نوشته شده بود به بحران مردسالاری و مرد وابستگی در میان طبقه کم در آمد و محروم ایران می پرداخت. در ۲۰۰۶ فیلم آفساید را ساخت. ایده آفساید از آنجا آمد که دختر کارگردان که برای تماشای مسابقه فوتبال رفته بود، تنها به این دلیل که زن بود، اجازه ورود به استادیوم نیافت.

این سه فیلم در جشنواره های بین المللی درخشیدند و جایزه گرفتند، اما هیچیک در ایران اجازه نمایش نیافتند.

جعفر پناهی در سال ۲۰۰۹ به پشتیبانی علنی از جنبش سبز پرداخت. پس از انتخابات مخدوش ریاست جمهوری که به گزینش مجدد محمود احمدی نژاد انجامید، وی نیز همسان میلیون ها ایرانی به نتیجه انتخابات اعتراض نمود. در ماه مارچ ۲۰۱۰ پناهی در خانه خودش دستگیر و به زندان اوین انتقال یافت. وزیر ارشاد جمهوری اسلامی توضیح داد که «علت بازداشت پناهی آن است که وی مشغول ساختن فیلمی علیه رژیم و در باره رویدادهای پس از انتخابات بوده است.»

پناهی در دادگاه محکوم شد که به توطئه علیه امنیت ملی و تبلیغ علیه جمهوری اسلامی پرداخته است.

تمامی این اتهامات بی اساس بودند. پناهی به شش سال حبس تعذیری، ۲۰ سال ممنوعیت ازفیلم سازی، ۲۰ سال ممنوعیت ازفیلمنامه نویسی و ۲۰ سال ممنوعیت از گفتگو با رسانه های داخلی و خارجی محکوم گردید. چندی بعد حکم زندان او به حبس خانگی تخفیف یافت.

حبس و محرومیت پناهی را از کار بازنداشت. سه رخ که فیلمنامه آن در جشنواره امسال جایزه گرفت چهارمین فیلم این کارگردان در هفت سال گذشته بوده است. پناهی از شیوه های ابداعی و تجربی برای ساخت و همچنین توزیع و نمایش آثار خود استفاده کرده است. «این یک فیلم نیست» در ۲۰۱۱، مستندی در باره حبس خانگی خودش و «پرده» در ۲۰۱۳ هردو به شکلی مخفیانه در خانه کارگردان ساخته شدند. این یک فیلم نیست روی یک یو اس بی فلش و درون یک کیک به جشنواره کن فرستاده شد.  در ۲۰۱۵ وی مستند ـ داستانی «تاکسی» را ساخت. در این فیلم وی خود در نقش یک راننده تاکسی ظاهر شد. چند دوربین مخفی در تاکسی کار گذاشته شده بود.

جعفر پناهی جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره کن برای سه رخ را در فرودگاه تهران از دست بازیگر خود دریافت کرد. این شاید نمود دیگری ازتعبیر بسیار درست جف اندرو سرپرست انستیتو فیلم بریتانیا باشد که گفته است «در بسیاری از فیلم های موج نوی سینمای ایران معنای اصلی در آنی است که در پس زمینه فیلم  جریان دارد. این پدیده به شیوه پرداخت فیلم ویژگی هایی می دهد که تماشاگر را وادار به تفکر می سازد. اما کارگردانان ایرانی این شیوه را نه به اختیار که از سر ضرورت به کار می گیرند. فیلمساز ایرانی مجاز نیست که پیام خود را مستقیم و علنی بیان کند. مجبور است این سوی وآن سوی دانه بپاشد به این امید که ما آن قدر هوشیار باشیم که تکه پاره های پیام او را دریابیم.»