لاله ها آینه ی خون سیاووشانند
آن فرو ریخته گل های پریشان در باد...
شهرسائوپائولو در برزیل با ۲۱ میلیون نفر جمعیت بدترین خشکسالی خود از دهه ۱۸۷۰ را تجربه می کند. منابع آب شهر رو به نقصان اند و در همین حال فاضلاب، زباله، و مواد شیمیایی به آلوده سازی رودخانه ها و ذخایر آب ادامه می دهند. برزیل با منابع گسترده طبیعی خود دارای ۱۳ درصد از ذخایر آب تازه جهان برای تنها ۳ در صد از جمعیت آن است. با این حال در ۲۵ آگوست ۲۰۱۵ ذخایر شهر سائوپائولو فقط دارای سه ماه آب مورد نیاز آن بود.
بسیاری از ۳۶ شهر بزرگ جهان – که هریک جمعیتی بیش از ده میلیون تن دارند با مشکل کاهش منابع آب روبه رو هستند. همسان دوران باستان، تامین آب به عمده ترین چالش تمدن های دارا و ندار تبدیل شده.
ماتیو گاندی یک جغرافیا دان مدرس دانشگاه لندن کمبود منابع آب را نتیجه ترکیبی از اختلاف نظرهای فنی، ملاحظات سیاسی، نارسایی های مدیریت، و بی ثباتی های اقتصادی می داند که در مجموع باعث تاخیر در توجه به این کمبود شده اند. وی هشدار می دهد که تغییرات جوی می توانند ظرفیت شهرهای عمده جهان را در رویارویی با این مشکل را مورد تهدید قرار دهند.
آنچه خطرناک تر می نماید، گسترش شهرهای بزرگی است که با جمعیت های بیش از ۲۰ میلیون نفر در کشورهای فقیر و فاقد نهادهای ضروری در مقابله با خشکسالی سر بر آورده اند. دهلی (۲۵ میلیون )، شانگهای (۲۳ میلیون)، مکزیکو سیتی، سائوپائولو و مومبای (هر یک با ۲۱ میلیون)، پکن (۲۰ میلیون) در مجموعه این “ابر شهر” ها هستند.
جمعیت شناسان سازمان ملل متحد پیش بینی می کنند که جمعیت دهلی تا سال ۲۰۳۰ به ۳۶ میلیون نفر بالغ خواهد شد و توکیو با جمعیتی ۳۷ میلیونی همچنان پر جمعیت ترین شهر دنیا خواهد بود.
ا. ک. بیزواس از “مرکز مدیریت آب جهان سوم” در سنگاپور گزارش می دهد که:
از استانبول تا ژوهانسبورگ، از جاکارتا تا مکزیکوسیتی هیچگونه منابع تازه ای از آب که به شکلی قابل پذیرش در موازین اقتصادی و محیط زیستی بتواند تشنگی مردمی- صنعتی فزاینده این ابرشهر ها را تامین کند دیده نمی شود.
رشد ابرشهرها تنها بخشی از توسعه شهرنشینی جهانی شمرده می شود. به گزارش سازمان ملل در شرایطی که تعداد ابرشهرها از سال ۱۹۹۰ سه برابر شده، تعداد شهرهای با جمعیت یک میلیون نفر نیز دوبرابر افزایش یافته. برزیل در حال حاضر دارای بیست شهر با جمعیت بیش از یک میلیون تن است . در ۱۹۵۰ ریو دو ژانیرو و سائوپائولو تنها دو شهر بالای یک میلیون سکنه بودند. شرایط زیست در سائوپائولو در دهه ۱۹۹۰ پس از چندین دهه تورم رو به رشد گذاشت. امکانات رفاهی و دستمزد ها افزایش یافتند. وضعیت تغذیه رو به بهبود گذاشت. سائوپائولو به تدریج بدل به متروپولیسی شبیه لس آنجلس و اتلانتا گردید.
اما همزمان، سائوپائولو نیز با مشکلاتی مشابه همه شهرهای بزرگ جهان مواجه شده. مصرف کنندگان آب بخش ناچیزی از هزینه تاسیسات و شبکه آب رسانی را می پردازند و بسیاری از آنان آب را هرز می دهند. سیستم لوله کشی آب و فاضلاب به واسطه فرسودگی مقدار زیادی آب را نشت می دهند . بخشی از فاضلاب شهر بدون گذر از مراحل تصفیه، جویبارها شهر و در نهایت منابع زیرزمینی آب را آلوده می سازند. این معضلات به اضافه حفاری های گسترده و غیرمجاز و سرقت آب لوله کشی، نهادهای تامین و توزیع آب را در انجام وظایف خود ناتوان ساخته.
دیوید سدلک استاد مهندسی شبکه های آب شهری در دانشگاه برکلی کالیفرنیا نیز در کتاب تازه خود تحت عنوان “آب ۰/۴ ” سیستم های بزرگ آب رسانی و جمع آوری و انتقال فاضلاب را از دوران رم باستان تا قرن نوزدهم که بهینه سازی و بهداشت این شبکه ها به واسطه مقابله با شیوع وبا و طاعون در اروپا و آمریکای شمالی بهبود یافت رد یابی کرده است. وی سپس به توضیح تصفیه آب با مواد شیمیایی و بیولوژیکی در قرن بیستم می پردازد.
از دوران باستان تا زمان حاضر، اندیشه اصلی در سیستم های آب رسانی شهری “تمرکز” بوده است؛ یعنی انتقال آب از مخازن و منابع آب به تاسیسات تصفیه و سپس لوله کشی به مصرف کننده. به نظر پروفسور سدلک، این شیوه چنان کارساز بوده که تمامی بهینه سازی های بعدی بر پایه آن انجام پذیرفته اند. آنچه وی پیش بینی می کند گسترش سیستم های غیر متمرکز در شهرها و حتی در سطح محله های شهری است. تغییرات فنی پیشنهادی او – از نمک زدایی آب دریا، تا تصفیه و استفاده مجدد فاضلاب در آبیاری، تکامل سیفون های توالت، دوش های حمام، و ماشین های رختشویی و ظرفشویی نمی توانند مشکلات کمبود سراسری ابرشهرها را برطرف کنند.
آقای سدلک با تمرکز بر وضعیت آب در ایالات متحده، به خشکسالی چهار ساله کالیفرنیا می پردازد که باعث گردید فرمانداری کالیفرنیا کاهش مصرف ۲۵ درصدی آب را اجباری سازد. تفکر مردم نسبت به ارزش آب نیازمند تغییر است . تنها در صورت تحقق این تغییر می توان از اختلافات و بحران های بین شهری، فعالان محیط زیست، و آنچه خشکسالی های ساخته آدم هاست جلوگیری نمود.
این گونه تغییرات چندان موافق میل نیروهای فشار همچون شرکت های بزرگ ساختمانی و شهر سازی، گروه های مخالف قانون گزاری و افزایش مالیات نیست.
در مومبای آب لوله کشی به دفعات قطع می شود و در نتیجه میلیون ها تن از خانواده های کم در آمد مجبور به خریداری آب از تانکرهای توزیع آب می شوند که از طریق ساخت و ساز با مقامات فاسد اداری شهر این ماده مورد نیاز را به بهای گزاف عرضه می کنند.
سائوپائولو پنج قرن پیش به عنوان مقر مبلغین ژزوئیت در سرچشمه جویبارها و رودخانه هایی که به قلب آمریکای جنوبی جاری می شوند بنا شد. ژزوئیت ها در ۱۵۵۴ روی تپه ای میان دو رودخانه کلیسای کوچکی بنا کردند که در نهایت به صورت پایتخت موقت در آمد. پس از آن سائو پائولو به مدت سه قرن هیچ پیشرفت عمده ای نداشت تا آن که صدور قهوه که در خاک حاصلخیز منطقه رشد می کرد باعث رونق شهر گشت. جمعیت این شهر از ۳۱۰۰۰ تن در سال ۱۸۷۰ به ۲۱ میلیون نفر در حال حاضر افزایش یافت؛ یکی از پرشتاب ترین گسترش های دراز مدت شهری در طول تاریخ جهانی. اکنون مهندسان و کارشناسان شهری تلاش می کنند تا آب مورد نیاز آن را تامین کنند. منطقه ای که منابع آب آن کمیاب است و در فاصله اکتبر تا مارچ بارندگی های چنان شدیدی دارد که باعث سیل می شوند. سودجویی ها و فساد سیاستمداران و کارگزاران دولتی نیز اثرات نامطلوب خشکسالی و سیل را افزوده کرده اند. برای مثال هرالدو الکمین که شهردار پیشین یک شهر کوچک است به طور دربست اهمیت کمبود منابع آب را انکار می نماید و ضرورتی برای آموزش و آگاهی شهروندان در صرفه جویی و سرمایه گذاری در تامین و توسعه سیستم های توزیع نمی بیند. آقای الکمین قرار است در زمره کاندیداهای ریاست جمهوری برزیل در انتخابات ۲۰۱۸ باشد.
برزیل برای تولید برق متکی به انرژی آب است. این نیروی برق آب مورد نیاز شهرها را از سد هایی که نیرو در آن ها تولید می شود پمپ می کند. بدین ترتیب سائو پائولو طی ماه های خشک هم با مشکل کم آبی مواجه است و هم کمبود نیروی برق.
این رابطه آب و برق یک مشکل جهانی است. برای مثال در کالیفرنیا حتی پیش از خشکسالی چهارسال گذشته یک پنجم از نیروی برق به مصرف تصفیه و جا به جایی آب می رسید. در سطح جهانی شبکه های تصفیه و توزیع آب بین ده تا پانزده درصد از نیروی برق را مصرف می کنند.
***
در حالی که سائوپائولو به منابع آب سطحی متکی است، مکزیکوسیتی به شدت وابسته به منابع آب زیرزمینی است. این منابع زیرزمینی رو به کاهش بوده اند تا حدی که خطر محو کامل این منابع جدی می نماید. مکزیکوسیتی بر روی کف یک دریاچه خشک شده باستانی، روی فلاتی که اقوام پیش از کلمبیایی ها در آن ساکن بودند بنا و به سمت بیرونی رشد کرد. جمعیت مکزیکوسیتی از ۱۴ میلیون نفر در سال ۱۹۸۰ به ۲۱ میلیون نفر در مقطع حاضر رسیده است. منابع اصلی آب شهر لایه های صخره ای زیر زمینی هستند که با حفاری در آن ها آب به سطح می رسد. حفاری های گسترده باعث شده اند که میزان استخراج بیش از روند جذب آب در این صخره های زیرزمینی شود. در چندین نقطه شهر زمین به دلیل این حفاری های بدون برنامه ریزی و خارج از ظرفیت فرو نشسته است. سطح آب زیرزمینی ( فاصله میان لایه بالایی بدون آب و لایه پایینی دارای آب) حدود یک متر کاش یافته. علاوه بر این ها، نشت آب از لوله ها ی آب رسانی بر کمبود آب افزوده است. کیفیت آب مکزیکو سیتی آن چنان نامطلوب است که این شهر به صورت یکی از بازارهای پر رونق آب بطری در آمده. خانوار های کم در آمدی که به سیستم آب لوله کشی شهر متصل نیستند، به اجبار بهایی حدود چهارده برابر بیشتر به تانکرهایی که توزیع کننده آب هستند می پردازند. هزینه کلی دسترسی مردم به آب از طریق خرید از تانکرهای سیار، چاه های خانگی، و آب بطری بیش از هزینه اداره رسمی سیستم توزیع آب است. دولت مکزیک در نهایت درماندگی ملزم به تامین آب این متروپولیس است و بدین منظور مجبور به پمپ کردن آب از سربالایی ۱۱۰۰ متری از رودخانه کاتزمالا در ۱۱۰ مایلی مکزیکوسیتی است. میزان نیروی برقی که برای این انتقال مصرف می شود معادل تامین میزان برق شهر نزدیک پوئبلو با چهار میلیون جمعیت است.
اکثر شهرهای بزرگ – از جمله نیویورک، لندن، پاریس، قاهره، وین، شانگهای، و مومبای در حاشیه ساحل دریا و یا رودخانه های اصلی پا گرفتند. شهرهای سائوپائولو، مکزیکوسیتی، و پکن در این میان استثنا هستند و می بایست آب مورد نیاز را از منابع دور و با هزینه های بسیار گزاف تامین نمایند.
***
پکن در محور چندین شهر بزرگی است که در دشت های شمالی چین محل سکنای ۲۶۰ میلیون نفر است. چین امروز دارای شش شهر بزرگ – هریک با حد اقل جمعیت ده میلیون نفر است. طی دهه آینده دو شهر دیگر به این گروه اضافه می شود. ظرف چند سال آینده حدود ۳۰۰ شهر از مجموع ۶۵۷ شهر چین به احتمال فراوان در معرض کمبود آب قرار خواهند گرفت.
پکن سه هزار سال پیش به صورت شهری درون یک حصار در پهنه دشت های پر غبار شمال ساخته شد. حاکمان چین در پناه دیوارهای دور شهر با هدایای نقره و ابریشم تلاش می کردند از حملات مهاجمان مغول پیش گیری کنند. این وضعیت سالیان پیش از فتح چین توسط کوبلای خان در قرن دوازدهم و تصمیم وی در گزینش پکن به عنوان پایتخت سلسله مغول بود. در اوایل قرن بیستم تراکم جمعیت در پکن اندک و از یک میلیون نفر تجاوز نمی کرد. هنگامی که کمونیست ها در سال ۱۹۴۹ به قدرت رسیدند، جمعیت شهر به چهار میلیون رسیده بود. از آن زمان تا کنون جمعیت پکن پنج برابر شده است.
دولت چین طی نیم قرن گذشته ۸۵ سد و منبع ذخیره برای تامین آب پکن ساخته و بیش از چهل هزار چاه برای آب رسانی به شهرک های اطراف پکن حفاری نموده. این استخراج عظیم آب از منابع سطحی و زیر زمینی باعث فرو ریزی زمین و ترک خوردن و جابجایی لوله های گاز شده. فرسایش خاک به دلیل سوء بهره برداری از منابع آب زیر زمینی به طور تدریجی رخ می دهد و یک باره به فاجعه می انجامد. در پکن پس از سیزده سال خشکسالی، سهمیه سرانه آب به ۶۵۰۰۰ گالن در سال رسیده است. این مقدار زیر میزان ۲۶۴۰۰۰ گالن است که یونسکو آن را به عنوان شاخص کافی بودن ذخایر آب یک کشور تعیین کرده است.
حکومت چین برای مقابله با این مشکل دست به کار پروژه انتقال آب جنوب- شمال شده است. این پروژه بزرگ ترین و پر هزینه ترین تلاش مهندسی هیدرولیک در تاریخ بشری است و قرار است سالانه ۷/۱۲ تریلیون گالن آب را از حوضه رود یانگتز در جنوب شرقی چین به پکن و سایر شهرهای دشت های شمالی پمپ کند. این مقدار آب که از طریق ششصد مایل کانال و تونل های میان کوه ها و چند صد ایستگاه پمپاژ به پکن انتقال خواهد یافت، سی برابر حجم آبی است که به طور متعارف از مجرای رودخانه کلرادو به کالیفرنیا می رسد و ۱۷۴ برابر میزان آبی است که سالانه به شبکه آب رسانی لس آنجلس انتقال می یابد.
***
این نظریه که مشکل کم آبی باید از طریق تمرکز زدایی منابع و شبکه های آب رسانی حل شود، نمی تواند در همه نقاطی که شهرهای بزرگ ساخته شده اند کارساز باشد. آب عاملی بسیار اساسی در رشد شهرهای بزرگ و گرد آمدن جمعیت بوده. تغییر به یک نظام غیر متمرکز و تکیه بر منابع محلی اگر غیر عملی نباشد، اما به طور قطع چالشی عمده است. علاوه بر این پیشنهاد تمرکز زدایی شبکه های آب رسانی به گستره منابع مالی، مهارت های فنی، و توان و اراده سیاسی در اداره این شهرهای بزرگ بی توجه مانده است.
بسیاری از شهرهای بزرگ جهان به مسیر پر مخاطره ای که تشدید مشکلات آب رسانی و در نهایت اختصاص تمامی منابع مالی و تخصصی خود به آن است ادامه می دهند. می توان گفت که سیاستمداران بدون استثنا از طرح این معضل با شهروندان خود پرهیز می کنند. اما این نادیده انگاری ها چیزی از اهمیت مساله نمی کاهد. می توان امید داشت که تشدید نابسامانی وضعیت منابع آب و نیز کیفیت آب منجر به بهبود اداره تاسیسات و نیز استقرار موازین صرفه جویی شود. شاید در بسیاری نقاط افزایش بهای آب ضرورتی برای توجه مردم و نیز تامین منابع مالی لازم در برخورد با این معضل باشد. تا آن زمان و درک نیاز به هدفمندی تامین و توزیع، در غالب شهرهای بزرگ جهان رهبران و مردم از واهمه رویارویی با یکدیگر مشکل آب را نادیده می گیرند.
***
