هنر زیر هجوم

اول ریتوو مدیر سازمان جهانی «هنر آزاد» در پیش در آمدی که بر گزارش سالانه این سازمان نوشته است، چنین می آورد:
«جنبش های پوپولیست و ناسیونالیست که غالباً «حقوق بشر» را محدودیتی بر آنچه آنان اراده اکثریت ادعا می کنند، رو به رشدند. همزمان با گسترش این پدیده، نقش هنرمندان در نمودار ساختن چشم اندازهای جایگزین از جامعه اهمیت بیشتری می یابد. اما همچنانکه گزارش ۲۰۱۶ «هنر زیر هجوم» نشان می دهد، با بالاترین رقم نقض آزادی های هنری ـ ۱۰۲۸ مورد ثبت شده ؛ سرکوب هنرمندان در سرتاسر جهان ادامه دارد.
در سال ۲۰۱۶، هنرمندان به خاطر بیان خلاقیت های خود قربانی سانسور، شکنجه، حبس، و حتی مورد قتل قرار گرفته و یا اعدام شدند. در بیشتر موارد تجاوز به حقوق هنرمندان، دفاع از «ارزش های سنتی» و «منافع ملی»، استدلال حاکم در سرکوب آنان بوده است.
در متن گزارش خواهید دید که ایران، ترکیه، مصر، نیجریه، چین، و روسیه در صدر دولت های ناقض حقوق هنرمندان در ۲۰۱۶ بوده اند. در گزارش سالانه «کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل» نیز آمده است که دولت ها در برابر نهاد های مستقل مدنی و بین المللی که قصد ورود به کشورها و گردآوری اطلاعات برای دفاع و یا ارتقای حقوق هنرمندان را داشته اند به طور فزاینده موضعی ستیزه جویانه گرفته اند.
در شرایطی که رهبران حرکت های ناسیونالیستی و پوپولیست جامعیت جهانی حقوق بشر را زیر پرسش برده اند، کار ثبت و گزارش تجاوز به حقوق هنرمندان و در غایت دفاع از آنان اولویت و اهمیت بیشتری می یابد.»

«هنر آزاد» ۱۰۲۸ مورد تهاجم به حقوق هنرمندان را طی ۲۰۱۶ در ۷۸ کشور جهان ثبت نمود. شمار این تعدیات به نسبت سال پیش ۱۱۹ درصد افزایش داشته است.
در میان این تهاجمات قتل دو موسیقیدان، امجد صبری در پاکستان و پاسکال میشیمیرمانا در بروندی، و اعدام ۱۵ نوجوان عراقی توسط داعش در عراق به دلیل گوش دادن به موسیقی غربی مشاهده می شود.
هنر آزاد حمله به آزادی های هنری را به «تهاجمات شدید» – شامل قتل، ضرب و جرح، زندان، محاکمه، تهدید، و «سانسور» یا ممیزی تقسیم بندی کرده است. اگر چه اعمال ممیزی و سانسور نیز تجاوزی اساسی به حقوق هنرمندان تلقی می شود، اما این گروه بندی می تواند تصویر دقیق تری از آنچه آزادی هنرمندان در سطح جهانی را مورد تجاوز قرار می دهد ارائه کند. علاوه بر این، رشد جنبش های پوپولیست و ناسیونالیست، سبب شده است که توجه سازمان های دیده بان به ثبت و گزارش موارد تعدی به حقوق هنرمندان تشدید شود.

در سال ۲۰۱۶ ایران بیش از سایر دولت های جهان ناقض آزادی خلاقیت های هنری (تهاجمات شدید) بوده است. نقض حقوق هنرمندان شامل ۳۰ گزارش ثبت شده: یک مورد تعدی جسمانی، ۱۹ مورد حبس، ۶ مورد آزار و شکنجه، و ۴ مورد پیگرد و تهدید می شود. از سال ۲۰۱۲ که «هنر آزاد» ثبت و گزارش نقض حقوق هنرمندان را آغاز نمود، ایران همچنان یکی از عمده ترین کشورهای تجاوزگر به آزادی های هنری بوده است. ایران در طبقه بندی سانسور نیز در مرتبه دهم قرار گرفته است.

پس از ایران، ترکیه، مصر، نیجریه، چین، روسیه، مالزی، سوریه، تانزانیا و ازبکستان متجاوزان عمده دیگر به حقوق و آزادی های هنری در سال ۲۰۱۶ بودند. ۱۲۶ مورد از کل ۱۸۸ تعدی جدی علیه هنرمندان – ۶۷ درصد جمع موارد- در این کشورها رخ داده است.

در سال ۲۰۱۶ موسیقی بیش از هر زمینه دیگر مورد تعدی و هجوم بود: ۸۶ مورد ـ۴۶ درصد ـ از مجموع «تعدیات سخت» .
سال ۲۰۱۶ همچنین شاهد افزایش این تجاوزات در محدوده تآتر و هنرهای دیداری بود. سختگیری در مورد تآتر، تجاوز به حقوق هنرمندان این هنر را به رده دوم پس از موسیقی کشاند. ۷۷ درصد از مجموع تجاوزها به حقوق هنرمندان در سال گذشته در سه زمینه موسیقی، تآتر و هنرهای دیداری بود.

در زمینه سانسور در سال ۲۰۱۶، مقام نخست از آن اوکراین بود. ممنوعیت ۵۵۴ فیلم و مجموعه تلویزیونی تولید شده در روسیه منتج از بحران میان دو کشور عامل اصلی موارد افزوده سانسور در اوکراین بوده است. دولت اوکراین خود عناوین ۵۵۴ فیلم و مجموعه ممنوعه را انتشار داد و به همین دلیل «هنر آزاد» مطابق اساسنامه خود، یک یک این موارد را در حکم یک سانسور مستقل قلمداد می کند. هرگاه دولتی لیست آثار ممنوعه را منتشر نسازد، «هنر آزاد» همه را فقط یک مورد سانسور به شمار می آورد. اینچنین بود وضعیت سانسور در ازبکستان طی سال ۲۰۱۶. منابع گوناگون از ممنوعیت ۷۰۰ فیلم در ازبکستان گزارش دادند،اما ما قادر به کسب فهرست کامل این ۶۰۰ فیلم نشدیم. انتشار آثار ممنوعه توسط دولت ها اقدام پسندیده ای از نقطه نظر شفافیت به نظر می آید؛ اما نمی تواند ماهیت اصلی مشکل – سانسور – را توجیه کند.
پس از اوکراین، کویت با ۶۱ مورد سانسور ـ عمدتاً با ممنوعیت نمایش ۵۴ فیلم در رده دوم قرار داشت.

تهدید و تجاوز از سوی عناصر غیر دولتی
نقض آزادی هنرمندان همواره از سوی حکومت ها اعمال نمی شود. در سال ۲۰۱۶ شاهد تجاوزات عمده ای از سوی این عناصر غیر دولتی ـ از تند روهای شبه نظامی، تا گروه های مخالف اما صلحجو علیه هنر و هنرمندان بودیم. در چندین مورد، مقامات حکومتی در پاسخ به تقاضا و تهدید این گروه های فشار به سانسور هنری اقدام کرده اند.
تهاجم شبه نظامیان به عرصه هنر تازه گی ندارد. همایش های موسیقی، تآتر و هنرهای تجسمی در سال های گذشته در افغانستان، فرانسه، عراق، مالی، پاکستان و سومالی مورد هجوم واقع شده بودند و سال ۲۰۱۶ نیز از این بلا مستثنی نبود.
در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۶ دو موتور سوار مسلح وابسته به یک گروه شبه نظامی ضد شیعه، امجد صبری سر شناس ترین خواننده قوال پاکستان را در مقابل خانه اش در کراچی به قتل رساندند.

در موصل عراق داعش نوجوان ۱۵ ساله ای را به دلیل گوش دادن به موسیقی غربی اعدام نمود. در یک کنسرت هوای آزاد در شهر آنسباخ آلمان، یک پناهنده سوری به عنوان اعتراض و اعلام وابستگس به داعش، با انفجار بمبی خود و سه تن دیگر را به قتل رساند.
همه مهاجمان غیر دولتی، شبه نظامی نیستند. برخی گروه های ناسیونالیست، مذهبی، و اقلیت ها نیز نقش عمده ای در نقض آزادی های هنری ایفا می کنند.
در دسامبر ۲۰۱۶ اعضای دو گروه راست افراطی در هند در حمله به چهارمین جشن هنر جایپور، نقاش سرشناس هند رادا بینود شارما را مضروب و آثار نقاشی این نمایشگاه را تکه پاره کردند. آنها همچنین تابلویی را که موضوع آن یک زن نیمه برهنه بود ربودند.
در اسپانیا یک گروه تآتری که در تدارک مراحل نهایی اجرای نمایشی تخت عنوان «شب مردگان ۲۰۱۶» در شهر ساحلی آگویا بود، پس از تهدیداتی از جانب فعالانی که خود را مدافع افراد مبتلا به نارسایی های ذهنی و خانواده های آنان می خواندند، تمامی اجراهای این تآتر را تعطیل نمود.
در ماه اکتبر یک روز پس از تکمیل دیوارنمایی در مجتمع «موزه هنرهای ملی» لاپاز در بولیوی، گروهی که محتوای تصویری این دیوارنما را توهین به دو نهاد مقدس کشور یعنی کلیسا و دولت خوانده بود، تمام آن را با رنگ پوشش داد.
در آمریکا «مرکز کلیمی مایکل- آن راسل» در منطقه شمالی میامی در ایالت فلوریدا مجبور به لغو اجرای نمایشی زیر عنوان «گذر از اورشلیم» شد. برخی از ساکنان منطقه مدعی شده بودند که نمایش حاوی عناصر «ضد یهودی» و «اشارات نادرست به بحران اعراب و اسرائیل» است.
ذر مالزی ۲۰سازمان غیر دولتی با امضای طوماری مدعی شدند که در موزیک ویدیوی خواننده و موسیقیدان مالزیایی «ناموی» به نام «آه، خدای من» به اسلام اهانت شده. پلیس مالزی هنرمند مزبور را به مدت چهار روز بازداشت کرد و سپس با قید ضمانت آزاد نمود. پرونده این شکایت همچنان باز است.
در لهستان مقامات آن کشور به دلیل تهدیدات طرفداران تیم فوتبال منطقه مرزی با اوکراین از ورود یک گروه موسیقی اوکرایینی به کشور جلوگیری نمودند.
در روسیه عوامل تند روی ملی گرا و متفق با کلیسای ارتدوکس کشور به حملات و تهدیدات خود علیه برخی هنرمندان ادامه می دهند.

عناصر دیگر نقض آزادی هنر 

ـ سانسور هنرمندان توسط هنرمندان: ممیزی هنرمندان توسط هنرمندان قرن ها متداول بوده است. هنرمندان در سمت اعضا و مدیران شوراهای نظارت، کمیسیون های بودجه، و بهره وری ازحمایت دولت ها همواره نقشی اساسی در تثبیت موقعیت «ارباب-دولت» داشته اند.
در برخی کشورها، سندیکاهای هنرمندان تحت اداره دولت هاست. در این کشورها، سندیکا نه تنها عامل گزینش هنرمندان مجاز، بلکه پیشاپیش محتوای آثار این هنرمندان را نیز کنترل می کند. در سال ۲۰۱۶ این عارضه بیش از هر کشور دیگری در مصر پدیدار بود. پس از مصر، تونس، نیجریه، غنا، و کنیا بیش از بقیه از سندیکاهای هنری علیه هنرمندان استفاده کردند.
ـ سانسور فراسوی مرزها: در سال ۲۰۱۶، دو کشور ترکیه و چین به شدت تلاش نمودند تا سرکوب هنرمندان و نقض حقوق آنان را فراسوی مرزهای خود اعمال نمایند. در ماه مارس ۲۰۱۶، رجب طیب اردوغان، رییس جمهور ترکیه به همراه جمع وکلای خود شکایتی علیه کمدین آلمانی جان بومرمان تسلیم دادگاه آلمان نمودند. شکایت اردوغان مبتنی بربندی در قوانین کیفری آلمان تحت عنوان Lese-majeste یعنی «توهین به یک مقام والای دولتی و یا یک دولت مستقل است. ماده ای کهنه که هنوز در مقررات برخی از کشورهای اروپایی جاری است. البته شش ماه پس از شکایت ترکیه، دادستانی آلمان این دعوی را بست و آنگلا مرکل صدر اعظم آلمان نیز اعلام نمود که دولت وی تا سال ۲۰۱۸ خواستار لغو این ماده از قوانین کیفری آلمان خواهد شد. با تمام این احوال در ۱۷ ماه مه یک دادگاه هامبورگ انتشار ۱۸ سطر از شعر هزل ۲۴ بیتی جان بومرمن را به دلیل «توهین» به اردوغان ممنوع ساخت.
کشتار ارامنه نیز از سایر مواردی است که ترکیه هر گونه اشاره به آن را در کشورهای اتحادیه اروپا مورد اعتراض و شکایت قرار داده است. در بهار ۲۰۱۶ مارکوس رینت مدیر سمفونی درسدن مدعی شد که دولت ترکیه به دلیل اعتراض به طرح هنری کشتار ارامنه، خواستار پس گرفتن ۲۰۰۰۰۰یورو از اتحادیه اروپا شده است. اشاره به کشتار ارامنه توسط دولت عثمانی در ۱۹۱۵ به عنوان «قتل عام» هنوز غیر قانونی است!
چین و کره جنوبی از دیگر کشورهایی هستند که پیوسته هنرمندان کشورهای دیگر را در فهرست سیاه قرار داده و یا علیهآنان اقامه دعوی می نمایند.
در جهان حاضر اطلاعات و محتوای هنری فراسوی مرزهای کشورها در معرض دید و کاربرد مردمان دیگر قرار می گیرد. وقتی حکومت های خارجی از فشار حقوقی، سیاسی، و اقتصادی در خاموش کردن هنرمندان استفاده می کنند، اعتراض ملی و بین المللی به این اعمال زور می بایست رسا، پر توان، و کارساز باشد.
– سانسور هنرمندان زن: هدف قرار گرفتن زنان هنرمند در بیشتر موارد ارتباط مستقیم با جنسیت آنان دارد. در چندین کشور بانوان مجاز به اجرای هنر خویش به صورت انفرادی و یا در برابر مخاطبین زن و مرد با هم نیستند. ایران و عربستان سعودی در رأس دولت هایی هستند که زنان را در چهارچوب مذهب از اجرای عمومی منع می کنند. این ممنوعیت اثرات ویرانگری بر گونه گونی فرهنگی داشته است. اما بسیاری از زنان دلیر هنرمند شهامت این محدودیت ها را به چالش کشیده اند.
در استان اصفهان ایران، موسیقی دانان، نوازندگان و خوانندگان زن مجاز به حضور بر صحنه نیستند. ملایی به نام محمد قطبی که ریاست اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان را به عهده دارد گروه های موسیقی را به تیم ملی فوتبال تشبیه کرده و گفته است همانگونه که بازیکنان تیم فوتبال می توانند جایگزین شوند، گروه های موسیقی نیز باید برای نوازندگان و خوانندگان زن خود جایگزین مذکر بیابند.
فاطمه معتمد آریا یکی از بازیگران سرآمد تآتر و سینمای ایران نیز در همین استان مورد حمله و اهانت قرار گرفت. در شب نخستین نمایش فیلم «یحیی سکوت نکرد» به کارگردانی کاوه ابراهیمی پور گروهی با فحاشی و هتاکی نظم نمایش را به هم زده و خواستار خروج خانم معتمد آریا از شهر شدند. البته این تهاجم توسط مقامات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت پرزیدنت روحانی محکوم شد، اما نفی خانم معتمد آریا توسط گروه های مذهبی در سال ۲۰۱۰، پس از حضور بدون حجاب ایشان در جشنواره فیلم کان شروع شد. وی مدت چهار سال « ممنوع التصویر» بود.
در افغانستان، پخش صدای خوانندگان زن از رادیو ها هنوز ممنوع است. در استان قندهار مدیر کل اداره فرهنگ به یازده رادیوی محلی هشدار داده است که در صورت پخش آواز و تصنیف خوانی بانوان، تحت پیگرد قرار خواهند گرفت. در مصر اتحادیه صنفی – یعنی خود هنرمندان- هنرنمایی شش خواننده زن مصری را مغایر با شئون مذهبی و از نقطه نظر «جنسی» تحریک آمیز قلمداد کرده و آنان را ممنوع کرده است. در زمره اتهامات این بانوان «رقصیدن در هنگام خواندن» و «تحریک تعمدی شهوانی» در تماشاگران بوده است. در تونس نیز اتحادیه هنرمندان به دلایلی مشابه خواننده تونسی «نگلا» را مورد توبیخ و ممنوعیت قرار داد. تحریم و پیگرد هنرمندان زن در طول ۲۰۱۶ در کشورهای دیگر از جمله تانزانیا، نیجریه و حتی ژاپن جریان داشت.
– سانسور ناشی از بحران میان کشورها: شرایط بحرانی میان دولت ها بر ابعاد و فرآورده های فرهنگی نیز تأثیرات ناخوشایند می گذارد. برخی هنرمندان صرف نظر از دیدگاه های سیاسی شخصی در پشتیبانی از حکومت خود زیر فشار قرار می گیرند. گروهی فرصت را مناسب می بینند تا از احساسات ملی برای پیشبرد حرفه خود بهره جویند. بعضی ها نیز به ناگاه بازار خود را کساد می یابند. هنرمندانی که تلاش می کنند بی طرف بمانند و یا حتی خود را موظف به گونه ای میانجی گیری می بینند، متهم به حمایت از «طرف دیگر» می شوند.
در سال ۲۰۱۶، هنرمندان و فرهنگیان روسیه و اوکراین و نیز هند و پاکستان بیشتر از سایر نقاط جهان قربانی بحران میان کشورهای متبوع خود شدند. (برای جزییات بیشتر به متن کامل گزارش (هنر زیر تهدید سانسور) رجوع کنید.
– هنرمندان همجنس باز و آثار هنری آنها همچنان در سطح جهانی مورد تهدید واقع می شوند: سانسور هنرمندان همجنس گرا، دو جنس گرا، و تراجنسیتی در ۲۰۱۶ ادامه داشت. در روسیه پس از تصویب قانون ممنوعیت تبلیغ همجنس گرایی در ۲۰۱۳، ضدیت با هنرمندان و آثار هنری این دسته ادامه دارد. چندین تآتر و نمایشگاه با استناد به این قانون ممنوع شدند. در هند، مرکز صدور پروانه نمایش، فیلم یک فیلمساز هندی تولید شده در نیویورک را غیر قابل نمایش توصیف کرده و از صدور موز خودداری کرد. در قطر، بحرین، اردن، کویت، عمان، و امارات متحده عربی فیلم «دختر دانمارکی» به دلیل رواج همجنس گرایی ممنوع شد. در آمریکا یک گروه راک مسیحی که خواننده اصلی آن همجنس گراست از اجرای کنسرت در یک فستیوال موسیقی مسیحی ممنوع گردید. سانسور و ممنوعیت آثار هنری همجنس گرایان در بسیاری از کشورها از جمله در ایتالیا، کنیا، سنگاپور، اسرائیل، و روسیه ادامه داشت. به طور کلی در تمامی این موارد اتدلال این بوده است که اگر دولت ها تأمین کننده اصلی بودجه فعالیت های هنری و فرهنگی هستند، حقوق آنها در تحمیا نظرگاه هایشان موجه است.
– حراست و قیمومیت به مثابه عوامل نقض آزادی: در سال ۲۰۱۶ – همسان سال های گذشته – دو مبحث و استدلال زیر پوشش تمامی عناصر ضد آزادی جریان داشت: « حراست دولت» و « حفاظت از ارزش های سنتی و مذهب». حراست از دولت استدلالی بود که در ۲۰۱۶ توسط کشورهای چین، ترکیه،‌ و اسرائیل اعمال گردید. سال گذشته هنرمندان تبتی به اتهام «توطئه در تجزیه تمامیت ارضی کشور» و «ترغیب تجزیه طلبی» مورد محاکمه قرار گرفتند. طبق قانون دیگری که در سال ۲۰۱۶ در چین به تصویب رسید، سینماگران ملزم به تولید آثاری «در خدمت مردم و سوسیالیزم»، «اولویت ارزش های محوری سوسیالیزم»‌می باشند. وظیفه هنرمند، بر اساس این قانون وظیفه هنرمند ارتقای فرهنگ توده هاست.»
در ترکیه، بازداشت ها و دستگیری های گسترده و بی شمار، اخراج و پیگرد هنرمندان به دنبال کودتای ناموفق ماه ژوئن، زیر بهانه همکاری با جنبش «گولن» انجام شده است. دولت پرزیدنت اردوغان این اقدامات را حراست از امنیت ملی کشور توصیف می نماید. علاوه بر این آزار، پیگرد و حبس هنرمندان کرد، همچون گوروپ یوروم نیز زیر عنوان نبرد علیه تروریسم و حفظ یکپارچگی ترکیه ادامه دارد.

در اسرائیل، پس از آن که میری ریغیف وزیر فرهنگ آن دولت شخصا مخالفت با ممنوعیت اجرای برنامه خواننده رپ فلسطینی «تامر نفار» در جشنواره فیلم حیفا را آغاز کرد، استدلال وی این بود که « بودجه دولتی نباید در حمایت از افرادی که زیر نام هنر و آزادی بیان قصد آسیب به حکومت، ارزش ها، و نمادهای همین دولت را دارند استفاده شود.» در این راستا «دفاع از ارزش های سنتی» پوشش بسیاری از سرکوب حقوق هنرمندان در سراسر جهان شده است. چین، شماری از کشورهای اسلامی، و جمعی از دولت های آفریقایی حامیان اصلی تلاش روسیه در سازمان ملل برای تصویب قطعنامه های مربوط به این «پاسداری از ارزش های سنتی» بوده اند. تمامی این تلاش ها در قالب پیش نویس قطعنامه های سازمان ملل با عنوان « پیشبرد حقوق انسانی و آزادی های اولیه اجتماعی از مجرای درک بهینه ارزش های سنتی» جوامع صورت گرفته اند.
در محدوده های درون مرزی نیز همین دستاویز عامل اصلی اختناق بوده است. قوانین ضد همجنس گرایی با عنوان مبارزه با «روابط جنسی غیر سنتی» در روسیه، تلاش در «بازیابی ارزش های معنوی و فرهنگی پس از سلطه اتحاد شوروی در ازبکستان ( که منجر به ممنوعیت نمایش ۷۰۰ فیلم سینمایی شد)، سانسور فیلم های خارجی در پاکستان که قصد اهانت به ارزش های مذهبی و فرهنگی کشور را دارند، ممانعت از هرگونه موسیقی به غیر از موسیقی سنتی بنا بر این استذلال که هر موسیقی دیگری منجر به تضعیف هویت ملی و سنتی ایران می شود، نمونه هایی از دستاویز های سانسور هستند.

همانگونه که در مقدمه اشاره شد، «هنر آزاد» تعدیات هنری جهان را به دو گروه «تعدیات شدید» و «سانسور» طبقه بندی نموده است. برای مطالعه متن کامل گزارش به بخش انگلیسی همسایگان نگاه کنید.