نگرانی های بین المللی در باره برنامه موشکی ایران

رهبران اروپایی همزمان با تلاش برای حفظ توافق هسته ای با ایران، از طریق مذاکره و نیز تهدید به اعمال تحریم های بیشتر، اعمال فشار در خصوص برنامه های موشکی آن را تشدید نموده اند. پاسخ ایران – که برنامه موشکی را بخشی اساسی از سیستم دفاعی کشور می داند، آن بوده که این بخش قابل مذاکره نیست.

اگرچه توسعه برنامه موشکی و صدور موشک های ساخت ایران بخشی از استدلال دولت پرزیدنت ترامپ در خروج از توافق هسته ای با ایران بود، برنامه موشکی ایران نه بخشی از توافق شمرده می شد و نه آن که تحت مقررات یک پیمان بین المللی قرار می گرفت. اما در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل مصوب جولای ۲۰۱۵ در تایید موافقتنامه هسته ای قدرت های جهانی با ایران، برنامه موشکی ایران ذکر شده و از آن کشور خواسته شده تا از هر گونه فعالیت موشکی که قادر به حمل سلاح هسته ای باشد تا پایان سال ۲۰۲۳ خودداری ورزد. در نبود توافق در تأویل و تعریف این عبارت مبهم، و استدلال ایران که برنامه موشکی متعارف کشور قابلیت حمل سلاح هسته ای ندارد، بی شبهه انتقال موشک های ساخت ایران ناقض قطعنامه ۲۲۱۶ شورای امنیت پیرامون ممنوعیت ارسال اسلحه به یمن می باشد.

تلاش دولت های اروپا برای حفظ توافق هسته ای با ایران قابل تحسین است، اما رویکرد تهدیدآمیز آنان در مورد برنامه موشکی ایران می تواند به نتایجی مغایر بیانجامد. در چنین زمینه ای است که می بایست نگرانی های بین المللی در خصوص برنامه موشکی ایران را با شناسایی گستره بالقوه موشک های کوتاه برد حاضر ایران، تکامل موشک های میان برد و انتقال موشک به متحدان منطقه ای مورد تحلیل قرار داد. در این تحلیل من همچنین روش هایی برای رفع نگرانی های اتحادیه اروپا پیرامون برنامه موشکی بالستیک بین قاره ای ایران و نیز شناسایی انگیزه های منطقه ای ایران در پی گیری برنامه موشکی مطرح می کنم.

تمرکز فزاینده غرب بر موشک های ایران

پرزیدنت ترامپ در هشتم ماه مه ۲۰۱۸ در توجیه خروج از «برنامه جامع اقدام مشترک – JCPOA» نقصان اساسی این توافق در عدم شمول به برنامه موشکی رژیم ایران و توان بالقوه حمل کلاهک هسته ای به وسیله این موشک ها را مطرح ساخت. پرزیدنت ترامپ در همین سخنان توضیح داد که ایالات متحده آمریکا به تلاش مشترک با متحدان خود در «از میان بردن خطر موشک های بالستیکی ایران ادامه خواهد داد». دولت ترامپ از ایران خواسته است تا از گسترش برنامه موشکی در منطقه خودداری کند و از شورای امنیت نیز خواسته است تا ایران را به واسطه برنامه موشکی تحریک آمیز و متزلزل کننده ثبات منطقه تنبیه نماید.

اروپایی ها تا حد ممکن از سیاست دولت ترامپ در کناره گیری از برجام کنار مانده و کوشش می کنند منافع خود را از آسیب های ناشی از تحریم های آمریکا دور نگاه دارند. در همین حال، فرانسه، آلمان و بریتانیا روش سختگیرانه تری درقبال فعالیت موشکی ایران اتخاذ نموده اند.

هدایت این برخورد تازه با فرانسه بوده است. وزیر امو خارجه فرانسه ژان ایو لودریان در ۳۰ اگوست ۲۰۱۸ هشدار داد که ایران نمی تواند از گفت و شنود پیرامون برنامه موشکی خود طفره رود. لودریان تاکید کرده است که برد موشکی ایران فراتر از نیاز های دفاعی آن کشور است. در بهار سال گذشته این سه کشور از اتحادیه اروپا خواستند تا ایران را به دلیل آزمایش موشک های بالستیک دوربرد و نیز پشتیبانی از حکومت سوریه مورد تحریم قرار دهد. این سه قدرت اروپایی گسترش توانایی های موشکی ایران در سطح منطقه را یک نگرانی عمده  می خوانند و همچون ایالات متحده پرتاب ماهواره های ایرانی را پیش در آمد تکامل موشک های بین قاره ای بالستیک آن کشور قلمداد می کنند.

چشم انداز ایران

پاسخ مقامات ایرانی به موضع سختگیرانه غرب آن بوده است که «توان دفاعی ایران» قابل مذاکره نیست و آن کشور به گسترش برنامه موشکی خود ادامه خواهد داد. این واکنش چندان حیرت آور نیست. از هنگام حمله عراق به شهرهای ایران در دهه ۱۹۸۰ «موشک» نقشی کلیدی در سیاست تدافعی ایران داشته است. موشک های ایران ابزار مقابله با توانایی نظامی عظیم رقبای منطقه ( به طور عمده اسراییل، عربستان سعودی، و امارات متحده عربی) هستند. توان تهاجمی دوربرد این رقبا به طور کلی متکی به نیروی هوایی زیر پشتیبانی غرب است که در بیشتر موارد مجهز به موشک های هدایت شونده و بمب های دقیق هوشمند هستند. در مقابل، ایران که نیروی هوایی تقریباً فرسوده آن به دوران پیش از انقلاب ۱۹۷۹ بر می گردد، توانایی دفاعی خود را بر تکامل خودکفای موشک های بالستیکی متمرکز کرده است.

موشک های میان برد ایران، که برد آن ها به اسراییل و پایگاه های نظامی آمریکا در منطقه می رسد، حکم بازدارنده حمله علیه ایران هستند. تهدید حمله به ایران به ویژه پس از تشدید بحران هسته ای ایران در فاصله ۲۰۱۲- ۲۰۰۵ مطرح گردید. در این فاصله اسراییل و ایالات متحده به دفعات ایران را مورد تهدید بمباران مراکز هسته ای قرار دادند.

ایران احتمالا برای تضمین این سیستم بازدارنده به آزمایش موشک های بیشتر و توسعه دقت در هدف گیری و چیره شدن بر دفاع موشکی گسترده دولت های خلیج فارس و اسراییل ادامه خواهد داد. ژنرال امیر حاتمی وزیر دفاع ایران در ماه آگوست ۲۰۱۸ گفت « با توجه به تلاش های دشمن در گسترش قابلیت ضد موشکی، ما ملزم به افزایش دقت و کارآیی موشکی خود هستیم». به کوشش ایران در توسعه موشک های هدایت شونده نیز می باید از همین دیدگاه نگاه کرد.

به این ترتیب، حتی اگر شرایط دیپلماتیک مطلوبی نیز وجود می داشت، فضای چندانی برای مذاکره پیرامون برنامه موشکی ایران میسر نبود. پس از کناره گیری آمریکا از برجام و تشدید مبارزه علیه حکومت ایران، شرایط گفتگو در این خصوص دشوارتر شده است. آیت الله محمد امامی کاشانی در ماه مه ۲۰۱۸ گفته بود « اگر ایران همه تسلیحات خود را تسلیم کند و همچون فلسطینی ها فقط با سنگ و آجر از خود دفاع نماید، دشمن هنوز هم ما را رها نخواهد کرد.»

با این حال ایران اخیراً آزمایش موشک های میان برد خود را محدود ساخته. آخرین آزمایش رسمی ایران در ژانویه ۲۰۱۷ انجام شد. اما، در زمره رزمایش های خود و نیز پاسخ به حمله تروریستی درون ایران، موشک های کوتاه برد خود را شلیک کرده است.

ملاحظاتی در محدودیت برد موشکی

اگرچه متوقف ساختن برنامه موشکی ایران تحت شرایط حاضر هدفی واقع بینانه به نظر نمی رسد، اما نگرانی همیشگی غرب، یعنی امکان توسعه و تولید موشک های دوربرد بین قاره ای  توسط ایران موضوعی قابل کنترل می نماید. این بدان دلیل است که ایران یک محدودیت ۲۰۰۰ کیلومتری برای موشک های بالستیک خود تعیین کرده است. محمد علی جعفری فرمانده سپاه پاسداران ایران در ماه جون گذشته اظهار داشت که ایران نیازی به گسترش برد موشکی خود ندارد زیرا همه هدف های استراتژیک در برد فعلی (۲۰۰۰ کیلومتری) قرار دارند. ایران موشک های فعلی خود را به عنوان بازدارنده منطقه ای کافی می داند. ظاهراً برای تأکید مکرر مقامات ایرانی بر این نکته شواهدی وجود دارد.

نخستین گام در پرداختن به امکان دسترسی ایران به موشک های بالستیک بین قاره ای همین محدودیت خود خواسته آن کشور است. فضای سیاسی حاضر برای اقدامی دیپلماتیک مساعد نمی نماید، اما می توان گام بعدی را بر مبنای همین محدودیت در چهارچوب موافقتنامه ای دو جانبه – برای مثال همکاری های فنی و غیر نظامی برای برنامه فضایی ایران – تدوین نمود. چنین رویکردی در گزارشی که اخیراً از سوی «انستیتوی پژوهش های استراتژیک» انتشار یافته نیز پیشنهاد شده است. گزارش مزبور فهرستی از موازین فنی برای تضمین باقی ماندن برنامه ماهواره ای ایران در حیطه غیر نظامی به دست داده است.

ابعاد منطقه ای

در حالی که محدود نمودن بیشتر برد موشکی می تواند به شک و شبهه پیرامون توسعه موشک های بالستیک بین قاره ای  ایران خاتمه دهد، اما الزاماً ابعاد منطقه ای که طی دو سال گذشته توجه بسیاری به خود معطوف داشته اند را شامل نمی شود.

در سپتامبر ۲۰۱۸، برایان هوک، مشاور ارشد وزیر امور خارجه آمریکا و کارگزار ویژه مسایل ایران، برنامه موشک های بالستیک ایران را «تهدیدی پایدار برای متحدان آمریکا در منطقه – از جمله اسراییل» توصیف کرد و به این نکته اشاره کرد که موشک های هدایت شونده نگرانی عمده برای منطقه هستند. هوک همچنین ایران را به ارسال موشک به متحدان و عوامل منطقه ای خود متهم ساخت.

در ژانویه ۲۰۱۸ یک هیأت ویژه سازمان ملل پس از بررسی های لازم اعلام داشت که ایران نتوانسته است از تأمین و ارسال موشک و تجهیزات وابسته به حوثی های یمن پیشگیری کند. این اقدام مغایر با تحریم اسلحه برای شورشیان حوثی – قطعنامه ۲۲۱۶ شورای امنیت مصوبه سال ۲۰۱۵ بوده است. هیأت بررسی سازمان ملل همچنین اعلام داشت که ایران در تولید  یک نوع موشک کوتاه برد به نام «بُرکان ۲» – که شورشیان یمن با آن ریاض پایتخت عربستان سعودی را هدف قرار داده اند، مشارکت داشته است.

اگر فرانسه، آلمان، بریتانیا و سایر دولت های اروپایی خواهان توجه به ابعاد منطقه ای فعالیت های موشکی ایران هستند، باید با تشویق و ترغیب گفت و شنود امنیتی میان همه دولت های خاورمیانه تأثیرات ملموس تری به جای بگذارند. اروپا – که خود انتقالی تاریخی از حالت جنگ به همکاری امنیتی را تجربه کرده، و همچنین با تمام کشورهای منطقه – به جز سوریه – روابط دیپلماتیک دارد، در موقعیتی مناسب و استثنایی برای پیشبرد چنین هدفی قرار دارد.

در سوریه، لشکر قدس سپاه پاسداران – در کنار روسیه و حزب الله از حکومت بشار الاسد در مقابله با داعش و گروه های شورشی دیگر پشتیبانی کرده است. در مقابل، شورشیان سوریه نیز توسط ترکیه، آمریکا و چند دولت عرب منطقه حمایت شده اند. اسراییل نیز به دفعات نیروهای ایرانی درون سوریه را مورد حملات هوایی قرار داده و اعلام داشته است که هدف از این حملات از میان بردن موشک های حزب الله و مقابله با حضور نظامی ایران در سوریه است.

یکی از اهداف ایران در سوریه ادامه سیاست بازدارنده نامتوازن در برابر اسراییل است که بر اساس آن از خاک سوریه برای ارسال تجهیزات نظامی به حزب الله لبنان استفاده می کند. همین منطق را در اقدامات اخیر ایران در استقرار موشک های کوتاه برد در خاک عراق ملاحظه می کنیم. این اقدام نیز در واقعیت اضافه کردن یک لایه بازدارنده دیگر علیه حمله بالقوه آمریکا به ایران است. از یکی از فرماندهان سپاه نقل شده است «ما پایگاه هایی نظیر این در نقاط مختلف داریم و عراق تنها یکی از آن هاست. اگر آمریکا به ما حمله کند، دوستان ما به منافع آمریکا و متحدان آن حمله خواهند کرد.»

گرچه انتقال تسلیحات ایران مشکلات فراوانی به وجود آورده، اما نه ایران تنها کشوری است که به آتش بحران های منطقه شعله می زند، و نه موشک های آن تنها سلاح های مرگبار منطقه اند. برای مثال در یمن، بیشتر تلفات غیر نظامی ناشی از بمباران های هوایی عربستان سعودی و متحدان آن بوده اند. بر این اساس، هدف قرار دادن موشک های ایران، همزمان با نادیده گرفتن پویش گسترده تر بحران منطقه و عدم توازن نظامی آن به احتمال بسیار تأثیری در بهبود امنیت منطقه نخواهد گذاشت.

نیاز به کنترل تسلیحات و گفتگوهای امنیتی در منطقه

در پیچیدگی مشکلات خاورمیانه، ممنوعیت سیستم تسلیحاتی فقط یک عنصر، چاره ای نارساست. باید در بررسی همه عوامل بحران، راه حلی فراگیر برای کنترل تسلیحات و روند امنیت منطقه یافت.

با آن که هر گفت و شنود میان همه دولت های خاورمیانه، و از آن مهم تر استقرار یک مکانیزم امنیتی منطقه ای ممکن است بلند پروازانه جلوه کند، اما کوشش در این راستا چندان بی سابقه نیست.

در فاصله ۱۹۹۴-۱۹۹۲ در پی کنفرانس مادرید در ۱۹۹۱، جمعی از کشورهای خاورمیانه از جمله اسراییل در گفتگوهای «کنترل تسلیحات و امنیت منطقه ای» مشارکت نمودند. این گفتگوها سرانجام به دلیل عدم توافق مصر و اسراییل بر سر خلع سلاح هسته ای متوقف شد، اما با این همه پیشرفت هایی در ایجاد اعتماد میان طرف های درگیر حاصل آمد.

پس از آن در طول ۲۰۱۴-۲۰۱۳ دولت های خاورمیانه از جمله ایران در همایش هایی غیر رسمی در مورد دستیابی به هدف «خاورمیانه ای بدون سلاح های کشتار جمعی» بر سر یک میز به گفتگو نشستند. گرچه این نشست ها نیز به نتیجه ای نرسید اما مشاوره های چند جانبه – که به گفته ناظران در فضایی سازنده – انجام شده بود، خود دستاوردی عمده شمرده می شد. در روند همین گفت و شنودها بود که اسراییل به طور ضمنی اعلام داشت آماده است به جای خلع سلاح هسته ای، در مباحثات کلی امنیت منطقه ای – که در آن همه دولت های منطقه در گفتگوی مستقیم و بی واسطه در خصوص محدوده گسترده تر چالش های خاورمیانه حضور داشته باشند – مشارکت نماید.

در این جا باید اضافه کرد – پیش از گزینش پرزیدنت ترامپ در ۲۰۱۶، دولت های عرب خلیج فارس و ایران وارد مراحل نخست امکان آغاز گفتگو در باره امنیت خلیج فارس شده بودند.

رفع نگرانی های بین المللی: نقش اروپا

اروپا می تواند نقشی مهم در زمینه نگرانی های بین المللی در مورد برنامه موشکی ایران ایفا کند. اما چنین کاری پیش از هر اقدامی مستلزم تشخیص ابعاد گوناگون فعالیت های موشکی ایران است.

نگرانی در خصوص برد موشک های بالستیک ایران به طور قابل ملاحظه کاهش خواهد یافت اگر سه قدرت اروپا – فرانسه، آلمان و بریتانیا – محدوده ۲۰۰۰ کیلومتری فعلی ایران را مورد شناسایی قرار دهند. با توجه به این نکته که نگرانی به طور تنگاتنگ با برنامه تسلیحاتی هسته ای ایران ارتباط می یابد، ادامه پایبندی ایران به برنامه جامع اقدام مشترک – برجام – باید در این شناسایی ملحوظ شود. اگر چه تدوین محدودیت های فعلی به عنوان زیربنای یک موافقتنامه متقابل – از جمله ایده همکاری های فنی در برنامه ماهواره ای ایران – در شرایط سیاسی حاضر غیر واقعی می نماید، اما بی تردید چنین ایده ای به واسطه همکاری های آینده دارای ارزش مکاشفه و بررسی است.

در خصوص نگرانی های منطقه ای نیز می بایست میان آزمایش موشکی و صادرات موشک تمایز گذاشت. همان طور که در بالا اشاره شد، و بر خلاف پاره ای گزارش های گمراه کننده در زمینه «تشدید آزمایش های موشکی»، ایران طی دو سال گذشته (تا هنگام نگارش این گزارش) به ویژه از آزمایش موشک های میان برد خودداری کرده است. با توجه به این که قضاوت در مورد قابلیت هسته ای یک موشک و یا این که موشکی به طور عمد برای چنین عملکردی طراحی شده – از هیچ قطعیتی برخوردار نیست، صرف آزمایش موشکی به خودی خود نمی تواند ناقض قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل باشد که در آن «بازدارنده های متعارف» ممنوع نشده اند.

جا به جایی موشکی که ناقض قطعنامه های شورای امنیت و عامل تشویش در سایر کشورهای خاورمیانه است، هم از دیدگاه قوانین بین المللی و هم از چشم انداز امنیت منطقه ای مشکل ساز تر بوده اند. یک واکنش بین المللی در این خصوص – اگر چه احتمالاً  تغییری در شرایط حاضر به وجود نمی آورد – ضروری به نظر می رسد.

اگر فرانسه، آلمان، بریتانیا و سایر دولت های اروپایی خواهان توجه به ابعاد منطقه ای فعالیت های موشکی ایران هستند، باید با تشویق و ترغیب گفت و شنود امنیتی میان همه دولت های خاورمیانه تأثیرات ملموس تری به جای بگذارند. اروپا – که خود انتقالی تاریخی از حالت جنگ به همکاری امنیتی را تجربه کرده، و همچنین با تمام کشورهای منطقه – به جز سوریه – روابط دیپلماتیک دارد، در موقعیتی مناسب و استثنایی برای پیشبرد چنین هدفی قرار دارد.

به عنوان نقطه آغاز، اروپا می تواند دیگر کشورهای خاورمیانه را در گفتگوهای خود با ایران در خصوص مسایل منطقه و برنامه موشکی آن مشارکت دهد. به جای شروع با مسأله حساس موشک های ایران، گفت و شنود را می توان با مکاشفه برداشت از تهدید و جلب اعتماد متقابل آغاز کرد. چنین سرآغازی می تواند راه را برای مذاکره پیرامون بحران های منطقه، یک نظام نامه مشترک، و سرانجام کنترل تسلیحات – نه تنها مشتمل بر موشک های ایران، بلکه سایر توانایی های نظامی منطقه هموار سازد. اگرچه سخن از برنامه موشکی، دفاع موشکی، و هواپیماهای جنگنده موضوعی ناگفتنی می نماید، اما به همه آن ها باید همزمان و همراه پرداخته شود، تا بتوان توجهی متوازن و عادلانه به تمامی نیازها و نگرانی های همه کشورهای منطقه نشان داد.

همان طور که سرنوشت برجام – موافقتنامه هسته ای ایران – نشان می دهد، تمرکز محدود اتحادیه اروپا بر «منع گسترش تسلیحات هسته ای در خاورمیانه» کافی نیست. این موافقتنامه در پرداختن به نگرانی های ناشی از برنامه هسته ای ایران موفق شد، اما برداشت از تهدیدهای منطقه ای در ارتباط با ابعاد دیگر رفتار ایران آن را تضعیف نمود. برخورد تنبیهی با فعالیت های موشکی ایران این معضل را حل نخواهد کرد. اروپا می تواند در عوض با تشویق و ترغیب یک مکانیزم امنیت منطقه ای در خاورمیانه زیربنایی پایدارتر برای آینده کنترل تسلیحات بیابد. چنین رویکردی، علاوه بر کنترل تسلیحاتی، می تواند عامل صلح و پیشگیری از بحران بوده و ضامن منافع اروپا در توجه به ریشه های جنگ و جریان مهاجرت پناهندگان از منطقه باشد.

---

دکتر تایتی اراستو Tytti Erästö  پژوهشگر «پروژه صلح بین الملل استکهلم» در زمینه خلع سلاح، کنترل تسلیحات و پیشگیری از گسترش تسلیحات هسته ای است.