۶۵ سال پس از کودتای ۲۸ امرداد

شصت و پنج سال پس از کودتای ۲۸ امرداد ۱۳۳۲(۱۹ اگوست ۱۹۵۳) مباحثه و مناقشه پیرامون تصمیم دکتر محمد مصدق نخست وزیر منتخب ایران در انحلال مجلس، و تصمیم محمد رضا شاه پهلوی به مقابله با موضع نخست وزیر ادامه دارد. هنوز بسیاری درگیر بحث قیام ملی یا کودتا هستند. اما هیچ مورخی نمی تواند واقعیت دخالت مستقیم قدرت استعماری بریتانیا و دولت آمریکا را در سرنگونی نخست وزیر ایران کتمان کند.

کودتای ۱۹۵۳ ایران با اراده دکتر مصدق به ملی کردن صنایع نفت ایران ریشه گرفت. بریتانیا که اقدام به احداث بزرگترین پالایشگاه نفت جهان در آبادان نموده بود و اختیار کامل اکتشاف، بهره برداری و صدور نفت ایران را در دست داشت نمی توانست به آسانی از این سرمایه گذاری هنگفت در بگذرد. مبارزه ناسیونالیستی محمد مصدق در صورت پیروزی، به معنای جمع شدن بساط استعمار از خاورمیامنه و آفریقا و آمریکای لاتین به شمار می آمد. دولت آمریکا که در ریاست جمهوری هری ترومن با آرمان های دموکراتیک و استقلال جویانه مصدق موافق بود، با انتخاب دوایت آیزنهاور و فضای ضد کمونیستی وقت مطلقا فرصت پیروزی به مصدق نداد و سرانجام غم انگیز مصدق و جنبش های آزادیخواهانه بعدی منطقه را تسریع کرد.

تحلیل پویش های تاریخی در گذار زمان همیشه دو لبه دارد. می توان در سایه امروز به سهولت بر تصمیم گیری های رهبران و سیاستمداران خرده گرفت، و یا در محدوده ای از تنگ نظری بر قهرمان سازی و قهرمان پروری محبوس ماند.
شاید اگر ایالات متحده آمریکا محمد مصدق را سرنگون نکرده بود، ایران مسیر خود به سوی دمکراسی کامل را تا کنون طی کرده، و به صورت نخستین دموکراسی خاورمیانه در آمده بود.

بسیاری از تحلیلی گران ریشه نا آرامی های کنونی خاورمیانه را ناشی از همین کودتا می دانند. آمریکا در ۱۹۵۳ جنبش ناسیونالیستی ایرانی را که به همه مبانی دموکراتیک آمریکا معتقد بود از کار برانداخت و رهبری را جانشین وی نمود که با موازین آزادیخواهانه آمریکا تضاد داشت. اتحاد سه عنصر ارتجاع سنتی، دربار، و استعمار نمی توانستند بقای حکومتی مستقل را تحمل کنند. ضدیت رژیم فعلی ایران با آمریکا گرچه دیگر فقط یک ابزار تبلیغاتی است، اما در ابتدا مشروعیت خود را از رویداد ۲۸ امرداد ۱۳۳۲ کسب کرد.

آیا مبارزه مصدق نوعی لجاجت با بریتانیا بدون در نظر گرفتن توانایی واقعی ایرانی ها در اداره صنایع نفت بود؟
نقش حزب توده و هراس از سلطه شوروی بر ایران چه بود؟ روحانیت شیعه و فداییان اسلام چه می گفتند؟

مجموعه ای از دیدگاه های شخصیت های مختلف، کسانی که همراه مصدق بودند، مخالفان و هواداران وی را بشنوید. به پیام های دکتر محمد مصدق گوش دهید. ببینید محمد رضا شاه پهلوی، آیت اله روح اله خمینی، مهندس مهدی بازرگان، شاپور بختیار، اردشیر زاهدی، مظفر بقایی، دکتر غلامحسین مصدق، احسان نراقی، احمد سلامتیان، دکتر سیف پور فاطمی، فواد روحانی، محمد علی عمویی، دکتر فریدون کشاورز، همایون کاتوزیان، اسنتیفن کینزر، مصطفی کاشانی، داریوش همایون، خسرو کشاورز، ارتشبد جم، سرهنگ جلیل بزرگمهر، هدایت متین دفتری‌، و مهدی اخوان ثالث چه می گویند.